تابناک اردبیل- جنب مسجد رحمانیه واقع در کوچه رحمانیه اردبیل دیوار آجری بالا آمده و کارگران مشغول کارند. از لابه لای در نیمه‌باز می‌توان بوی تاریخ را به مشام کشید. اینجا حسینیه مجتهد است. قدیمی‌ترین حسینیه احداث شده در شهری که به شهر حسینی شهرت یافته است.
اینجا حسینیه ای است که علاوه بر کارکردهای مذهبی و تربیتی، زمانی به محل مبادله مهم‌ترین اسناد سیاسی و شکل گری مشروطه در اردبیل تبدیل شد.
پنجره‌ها به خاطر تعمیرات کارگران زیر گردی خاکستری به خواب رفته‌اند. اما دستی که به درودیوار تاریخ بکشی هوشیار می‌شود و بیدار. اینجا، حسینیه مجتهد ۱۵۰ سال بعد از احداث توسط میرزا محسن آقا مجتهد اردبیلی، تنفس سنگینی دارد. سنگینی که غبار و گرد فراموش‌شدگی را گواه می‌دهد.
محل شکل‌گیری مرکز عزاداری‌های اردبیل در عهد ناصری
حسینیه مجتهد در دو هزار و ۵۰۰ متر مربع در عهد ناصری نزدیک به ۱۵۰ سال قبل احداث شد.
این بنا یکی از اعجازهای معماری استان اردبیل و شمال غرب کشور محسوب می‌شود که به تعبیر پژوهشگران در گروه حسینیه‌های تاریخی نادر در سطح کشور است که محل تحولات و حوادث فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی نیز بوده است.
ساختمان اصلی در زمینی به ابعاد ۶۰ در ۳۰ متر احداث شده که حیاط آن با ابعاد ۳۰ در ۴۰ متر در بخش‌های شرقی و جنوبی و غربی به وسیله طاق‌نماهای دو طبقه به عرض تقریبی دو متر و طول سه متر محصور شده است.
طاق‌نماهای طبقه اول با سقف چوبی و طاق‌نماهای طبقه دوم که به وسیله راهروهای میانی کلاً به همدیگر مرتبط می‌شوند با طاق‌های ضربی با مصالح سنگ و خشت و آجر ساخته شده‌اند. که در موقع شبیه درآوردن این طاق‌نماها و محوطه حیاط و سقف بنا و ساختمان‌های شمالی در حدود چهار هزار نفر را در خود جای می‌دادند.
به گفته پژوهشگر تاریخ اردبیل در قسمت شمال محوطه، ساختمان دو طبقه به مساحت تقریبی ۴۰۰متر مربع قرار دارد که شامل اتاق‌های نشیمن و آشپزخانه و شربت خانه و یک باب حیاط‌خلوت و تالارهای حسینیه است.
محمود محمد هدایتی در این زمینه به خبرنگار مهر گفت: از نکات جالب‌توجه این ساختمان تعبیه توالت در طبقه فوقانی ساختمانی با مصالح محکم آن روز است که در ساختمان‌های آن دوران سابقه ندارد.
وی تأکید کرد: این ساختمان بر اساس قرینه‌سازی احداث شده است. در وسط دو باب تالار تو در تو، جلویی به ابعاد ۵/۱۲×۲۵/۴ و عقبی به ابعاد ۸×۵/۴ متر که در ابتدا دو طبقه احداث شده بود و در سال ۱۳۱۸ قمری سقف میانی برداشته و تبدیل به دو باب تالار یک طبقه شده است.
به گفته هدایتی تالار جلو در سمت جنوبی خود با سه باب ارسی‌های سه‌دهنه که قسمت فوقانی آنها با طرح‌های اسلیمی تزئین داده و آیات قرآنی بر شیشه‌های رنگین آن نقش بسته است و در میان هر دو دهنه یک قطعه آیینه تمام‌قد با عرض یک متر قرار گرفته است با حیاط حسینیه و در سمت شمال خود با یک باب ارسی هفت دهنه با تسمه‌های زنجیری و گرانیگاه‌های فلزی برای بالا و پائین بردن آنها و حفظ تعادل ارسی‌ها در هر مقطع از ارتفاع با تالار عقب مرتبط شده و تالار عقبی نیز در حد شمال خود با یک ارسی شش دهنه با حیاط خلوت مرتبط است.
شکل‌گیری حسینیه مجتهد با هدف عزاداری امام حسین (ع)
در حسینیه مجتهد و ساختمان‌های جنب آن در ماه محرم و صفر روزها از مهمانان و تماشاگران شبیه پذیرائی می‌شد و شب‌ها سفره احسان و اطعام برای تمام طبقات مردم گسترده می‌شدبه گواه تاریخ حسینیه مجتهد را فردی به نام میرزا محسن مجتهد احداث کرده است. وی در سال ۱۲۱۹ هـ. ق در اردبیل متولد شد. پدرش حاج عبدالله تاجر بود و در سرای حاج احمد، تجارت می‌کرد. او سه پسر داشت که محسن دومین آنها بود. محسن در دهۀ سوم عمر از تجارت پدر روی برگرداند و راه تحصیل پیش گرفت.
بعد از فوت پدر میرزا محسن که تحصیلات دینی را نیز پشت سر گذاشته بود به تجارت بازگشت و حسینیه مجتهد را احداث کرد.
پژوهشگر تاریخ اردبیل در خصوص مراسمات برگزار شده در این مکان تصریح کرد: در حسینیه مجتهد و ساختمان‌های جنب آن در ماه محرم و صفر روزها از مهمانان و تماشاگران شبیه پذیرائی می‌شد و شب‌ها سفره احسان و اطعام برای تمام طبقات مردم گسترده می‌شد که در پایان مراسم ذکر مصیبتی به وسیله وعاظ برجسته شهر نیز برگزار می‌شده است.
هدایتی با تأکید به وجود مستندات تاریخی از فعالیت‌های این حسینیه، تصریح کرد: در طول ماه‌های محرم و صفر نزدیک به پنجاه فقره شبیه به وسیله شبیه‌خوانان به صحنه نمایش درمی‌آمد. این امر خود موجب تربیت شبیه‌خوانان و بازیگران ماهر برای اجرای شبیه شده است.
هشت سال به خود رهاشدگی حسینیه
تاریخ درخشان حسینیه مجتهد که تمامی کهن‌سالان اردبیلی از آن خاطره‌ها در ذهن دارند در سال‌های معاصر چندان دلخوش نیست.
به گفته یکی از نوادگان میرزا محسن مجتهد، وی وصیت کرده بود که تولیت این ساختمان به یکی فرزندان وی که حوزه دیده است، سپرده شود.
بنای حسینیه مجتهد اردبیل به شماره ۱۸۸۷ در سال ۷۶ به ثبت ملی رسیده و به تعبیری یک دهه بعد از ثبت ملی فراموش شده است و عملاً هیچ مراسمی در آن برگزار نمی‌شدمحسن دلجو تصریح کرد: با این وجود حسینیه هشت سال بدون متولی بود و بنده بعد از مدت‌ها دوندگی توانستم تولیت حسینیه را از آن خود کنم.
بنای حسینیه مجتهد اردبیل به شماره ۱۸۸۷ در سال ۷۶ به ثبت ملی رسیده و به تعبیری یک دهه بعد از ثبت ملی فراموش شده است و عملاً هیچ مراسمی در آن برگزار نمی‌شد.
تأسف و تأثر آن زمانی است که همه‌ساله در این حسینیه مراسم طشت گذاری محله سرچشمه انجام می‌شده و خیل عظیم مشتاقان به دلیل بی‌توجهی به این بنای تاریخی و وقفی سال‌ها نتوانستند مراسم طشت گذاری را برگزار کنند تا اینکه امسال با وسایل امانی به دلیل انتقال اسباب حسینیه به میراث فرهنگی جهت نگه‌داری، مراسم طشت گذاری برگزار شد.
بعد از ثبت ملی به دلیل قوانین و مقررات میراث فرهنگی حق دخالت در بنا از صاحبان و بازماندگان نیز گرفته می‌شود تا اینکه تا سال قبل زمانی که محسن دلجو تولیت بنا را به دست می‌گیرد به پاس احترام به جد خود و اهمیت این بنا و از محل درآمد موقوفات آن نسبت به تعمیر و بهسازی اقدام می‌کند.
دلجو تصریح کرد: بنده ریالی از هیچ نهاد دولتی برای تعمیر این مجموعه دریافت نکردم و تمامی هزینه‌های مرمت و بهسازی از موقوفات بنا تأمین می‌شود.
وی افزود: از سمت شرق درختکاری و از سمت غرب احداث ساختمان موجب تعرض ۵۰۰ متری از هر طرف به محدوده بنا شده بود که دادستانی حکم به حق بودن ادعای ما را صادر کرده تا دوباره زمین‌های حسینیه به آن بازگردانده شود.
تولیت حسینیه مجتهد اضافه کرد: علاوه بر این موقوفات حسینیه را احیا کردیم تا از محل درآمد آن حسینیه که سال‌ها به حال خود رها شده بود را مجدداً احیا کنیم.
تلگراف‌های مشروطه در ابتدا به حسینیه می‌رسید
تلاش خبرنگار مهر برای جویا شدن نظرات اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل در خصوص این بنا بی نتیجه ماند؛ این در حالی است که به گفته پژوهشگر تاریخ اردبیل در زمان رونق، حسینیه مجتهد بزرگ‌ترین حسینیه شمال غرب کشور بود و اولین انجمن ولایتی اردبیل در این حسینیه تشکیل شد.
هدایتی تأکید کرد: تلگراف‌های مشروطه از جمله تلگراف آیت‌الله آخوند خراسانی از نجف به میرزا عبدالله مجتهد اردبیلی به عبارتی پدرزن حاج بابا خان اردبیلی مشروطه‌خواه، به این مکان ارسال شده و در واقع حسینیه مجتهد، خانه مشروطیت اردبیل است.
در عین حال تولیت حسینیه مجتهد در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: نوادگان مجتهد، به دلیل ارتباط با آخوند خراسانی تلگراف‌های مشروطه را در این مکان دریافت می‌کردند.
به گفته دلجو چهار صندوق بزرگ چوبی از نامه‌هایی که اغلب مراودات مربوط به مشروطه است، وجود دارد که در نزد یکی از نوادگان میرزا محسن نگه‌داری می‌شود.
آرزوی نوادگان میرزا محسن برپایی موزه تعزیه است
نوای شبیه‌خوانی‌ها و عزاداری‌ها که سفارش و وصیت میرزا محسن مجتهد بود مدت‌ها است در حسینیه فراموش شده مجتهد به گوش نمی‌رسد.
دلجو معتقد است تعمیرات این بنا حداقل سه سال زمان نیاز دارد و پس از آن به دلیل اشیا تاریخی متعدد در بنا، می‌توان موزه تعزیه را در آن راه‌اندازی کرد.
وی افزود: علاوه بر اینکه شمشیر شاه‌عباس، یراق‌آلات نقره اسب، ترمه‌های گران‌بها و ادوات شبیه‌خوانی به صورت امانی در میراث فرهنگی استان نگه‌داری می‌شود و بعد از اتمام تعمیرات به بنا بازگردانده خواهد شد، روسای محلات شش‌گانه نیز اعلام آمادگی کرده‌اند بعد از ایجاد موزه تعزیه، اشیا و آثار عتیقه عزاداری محلات را در موزه جای دهند.
تولیت حسینیه مجتهد به خرید هزار متر زمین مجاور حسینیه جهت راه‌اندازی موزه تعزیه اشاره کرد و همچنین خواستار تغییر در نحوه عزاداری‌های امام حسین (ع) شد.
وی افزود: عزاداری‌ها نیازمند دخالت فرهنگی است و بعد از احیای این بنای تاریخی در نظر داریم عزاداری اصیل و مطلوب در آن برگزار شود.
وضعیت فعلی بنا
به گفته دلجو عزاداری‌ها باید بتواند شخصیت امام حسین (ع) و خواسته‌های وی را بیان کرده و شرکت‌کننده را تربیت واقعی حسینی بدهد.
سقف‌های حسینیه مجتهد به همراه دیوار تالارها به همت نواده میرزا محسن مجتهد تعویض شده است. میرزا محسن چنانکه نواده‌اش می‌گوید وصیت کرده تا زمانی که نسل وی ادامه دارد هر کدام که حوزه دیده است، تولیت حسینیه را بر عهده گیرد و در صورتی که نسلش تمام می‌شود تولیت به مجتهد برجسته شهر سپرده شود.
اما این وصیت‌نامه برای استمرار حیات حسینیه مجتهد تنها فرصت سازی استمرار علت حقیقی ساخت آن است. عزاداری امام حسین (ع) و گردهمایی هزاران اردبیلی در ماه محرم و صفر برای طرح واقعه عاشورا.
چه شد که کاغذبازی‌های اداری، کمبودهای اعتباری، بی‌حوصلگی مدیران و غفلت تصمیم گیران نوای یا حسین را در حسینیه ۱۵۰ ساله خاموش کرد؟