به گزارش تابناک از قم، در سرزمینی که قانون برای هر چیز سقفی دارد خبرنگاران هنوز بیسقفاند؛ نه از جنس آجر و سیمان بلکه از جنس امنیت شغلی. حمایت صنفی و جایگاه اجتماعی و رسانهها در ایران سالهاست در جستوجوی خانهای هستند که نه ساخته شده، نه حتی نقشهاش کامل است.
«سازمان نظام رسانهای» قرار بود این خانه باشد و پناهگاهی برای خبرنگارانی که در طوفانهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایستادهاند و همچنان مینویسند.
اما این روایت هنوز ناتمام مانده است و طرحهایی است که بایگانی شدند، لوایحی است که به سرانجام نرسیدند و در چنین فضایی، پرسش اصلی این است که آیا میتوان خانهای ساخت که خبرنگاران در آن احساس امنیت، استقلال و اعتبار کنند؟ یا قرار است این خانه همچنان در باد بماند، با دیوارهایی از قانونهای ناتمام و سقفی از وعدههای فراموششده؟
نهادی مشابه نظام مهندسی یا نظام پزشکی
حجتالاسلام مجتبی ذوالنوری نماینده مردم قم در مجلس شورای اسلامی اخیراً در گفتوگویی بمناسبت روز خبرنگار بار دیگر موضوع تأسیس «نظام رسانهای» را مطرح کرد.
او تأکید کرد که این نهاد میتواند مشابه نظام مهندسی یا نظام پزشکی، ساختاری صنفی و قانونی برای پیگیری مطالبات خبرنگاران باشد و به گفته او حرفه خبرنگاری هنوز جایگاه واقعی خود را در ساختار اجتماعی کشور پیدا نکرده و به همین دلیل مسائل مهمی مانند بیمه، مسکن و حمایتهای رفاهی برای خبرنگاران بهطور کامل محقق نشدهاند.
ذوالنوری همچنین یادآور شد که در سالهای ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ لوایحی برای ساماندهی رسانهها تدوین شده بود، اما این لوایح در کمیسیون فرهنگی مجلس بایگانی شدند و دولت نیز پیگیری مؤثری در این زمینه انجام نداد.
این سابقه نشان میدهد که تأسیس نظام رسانهای نهتنها نیازمند اراده سیاسی بلکه مستلزم اجماع میان نهادهای تقنینی، اجرایی و صنفی است؛ اجماعی که تاکنون شکل نگرفته است.
هشدارها درباره ساختار و قانونگذاری
در کنار این دیدگاه، برخی فعالان رسانهای و سیاسی از جمله جلال رشیدی کوچی "نماینده سابق مجلس" بر ضرورت بازنگری در ساختارهای رسانهای کشور تأکید کردهاند.
رشیدی کوچی با اشاره به تضعیف جایگاه مجلس در برابر شوراهای عالی هشدار داده که قانونگذاری در حوزه رسانه باید شفاف، قابل اجرا و فارغ از ابهامات حقوقی باشد.
او همچنین تأکید کرده که هرگونه نهاد صنفی جدید نباید به ابزاری برای محدودسازی فعالیت رسانهها تبدیل شود بلکه باید در خدمت ارتقای حرفهایگری و حمایت از حقوق خبرنگاران باشد.
گزارش مرکز پژوهشها؛ ساختارهای ناکارآمد
در همین راستا، گزارش تحلیلی مرکز پژوهشهای مجلس در سال ۱۴۰۳ نیز به آسیبهای ساختاری در نظام رسانهای کشور اشاره کرده است.
در این گزارش آمده که ارتباطات بیننهادی ضعیف، نبود سازوکارهای شفاف برای تنظیمگری، و فقدان تسهیلگری حرفهای از جمله موانع اصلی در مسیر توسعه رسانههای داخلی هستند.
این چالشها باعث شدهاند که اعتماد عمومی به رسانههای رسمی کاهش یابد و بسیاری از مخاطبان به رسانههای جایگزین خارجی یا شبکههای اجتماعی مهاجرت کنند.
آرمان امروز؛ مرجعیت ازدسترفته و بحران اعتماد
روزنامه آرمان امروز در تاریخ ششم مرداد ۱۴۰۴ در گزارشی با عنوان «آسیبهای سپهر رسانهای ایران» به ضعف مرجعیت رسانهای داخلی، گسترش خودسانسوری و کاهش اثرگذاری رسانههای رسمی اشاره کرده است.
عرفان بیوکنژاد نویسنده این گزارش با بررسی تحولات چند دهه اخیر تأکید کرده که ساختار حکمرانی رسانهای کشور با چالشهایی جدی روبهرو شده و مرجعیت رسانهای بسیاری از مردم به رسانههای خارجنشین، شبکههای ماهوارهای یا بسترهای بینالمللی منتقل شده است. بهویژه در بزنگاههای سیاسی یا بحرانهای اجتماعی، ضعف رسانههای داخلی در تأمین نیازهای اطلاعاتی جامعه و فقدان اعتماد عمومی، منجر به مهاجرت مخاطبان به منابع خارجی میشود؛ مسألهای که تهدیدی جدی برای امنیت روانی و انسجام اجتماعی تلقی میشود.
قانونگذاری بیش از حد و گسترش خودسانسوری
در همین گزارش، اسماعیل گرامیمقدم "سخنگوی حزب اعتماد ملی" نیز در گفتوگویی با آرمان امروز با انتقاد از رویکرد کنترلگرایانه حاکمیت نسبت به رسانهها تصریح کرده که رسانههای قدرتمند باید از درون خود کنترل شوند، نه با فشار بیرونی.
او تأکید کرده که وجود قوانین متعدد و برخوردهای سختگیرانه باعث شده بسیاری از رسانهها از ترس برخورد قانونی، دست به خودسانسوری بزنند و در نتیجه، مرجعیت اخبار به خارج از کشور منتقل شود.
گرامیمقدم همچنین هشدار داده که اگر ما مدام بخواهیم برای رسانهها قانونگذاری کنیم، بهگونهای که فعالان رسانهای و سیاسی در معرض پیگرد قرار گیرند، نه تنها نتیجهای حاصل نمیشود بلکه شاهد گسترش خودسانسوری در فضای رسانهای خواهیم بود.
او لایحه اخیر دولت را بخشی از روند معیوب قانونگذاری در حوزه رسانه دانسته و گفته است که نگاه درستی به هویت، هدفگذاری و کارکرد رسانه در کشور وجود ندارد.
شرطهای موفقیت
با در نظر گرفتن این مجموعه از دیدگاهها و نقدها میتوان گفت که تأسیس نظام رسانهای در نگاه نخست گامی مثبت برای حمایت از حقوق صنفی خبرنگاران به نظر میرسد، اما موفقیت آن منوط به چند شرط کلیدی است.
ساختار این نهاد باید مستقل از نهادهای اجرایی و سیاسی باشد و اعضای آن باید با رأی مستقیم خبرنگاران انتخاب شوند و مأموریت آن باید صنفی و حمایتی باشد و با سایر نهادهای رسانهای همافزا و هماهنگ عمل کند.
خانهای که باید با مشارکت ساخته شود
نظام رسانهای در غیر این صورت به جای آنکه پناهگاه خبرنگاران باشد، به یک ساختار بوروکراتیک دیگر بدل خواهد شد که نه اعتماد صنف را دارد، نه کارایی ساختاری.
تجربههای گذشته، نقدهای کارشناسی و وضعیت فعلی رسانهها نشان میدهد که اگر این نهاد بدون شفافیت، استقلال و مشارکت واقعی اصحاب رسانه شکل گیرد، نهتنها مشکلی را حل نمیکند، بلکه به ساختاری صوری و ناکارآمد تبدیل خواهد شد.
نظام رسانهای اگر قرار است خانه خبرنگاران باشد، باید با مشارکت خود آنها ساخته شود، نه با نقشهای که در اتاقهای بسته طراحی شده است.
/ع
گزارش از: محمدرضا قربان زاده؛ روزنامه نگار و فعال رسانه