با شروع پاندمی کرونا در جهان، فضای مجازی یکی از بستر‌هایی بود که به شدت مورد استفاده عموم مردم قرار گرفت. فضایی که با شناخت درست و برنامه ریزی علمی می‌تواند فراهم کننده توسعه پایدار در کشور باشد. اما امروزه فضای مجازی با چه چالش‌هایی رو برو است؟ چگونه می‌توان در آینده بهتر از این فضا بهره برد؟
مرضیه ادهم، دانشجوی دکتری علوم ارتباطات در بیان مهمترین چالش ارتباطی فضای مجازی برای توسعه می‌گوید: مهمترین چالش که در سازمان ملل هم مطرح شد، بحث حکمرانی این فضا بود. در بحث پهنای باند و اتفاق‌هایی که رخ داد متوجه شدیم، حکومت‌ها قدرت کمتری نسبت به سازمان‌های چندملیتی دارند و تصمیم گیری این سازمان‌ها قدرتمندتر از تصمیم یک دولت است. تقابل حکومت‌ها با این سازمان‌ها بزرگترین چالش ارتباطی برای توسعه فضای مجازی محسوب می‌شود.
ادهم با اشاره به اهمیت تکنولوژی و نحوه استفاده از آن در میان حکومت‌های جهان به شفقنا رسانه می‌گوید: در حال حاضر بحث تکنولوژی و میزان استفاده از آن خیلی به کرونا گره خورده است. نوع آموزش، دورکاری، دسترسی به منابع و… در حال تغییر و تبدیل شدن به یک رویه و سبک ثابت هستند. در چنین شرایطی نیازمند تکنولوژی پیشرفته تری هستیم، این درحالی است که به عنوان یک مسئله موقت به کرونا و ضرورت پیشرفت تکنولوژی نگاه می‌شد. البته با ادامه این روند و بازخورد مثبت از تکنولوژی در این ایام، این ضرورت بیشتر حس می‌شود.
او ادامه می‌دهد: به عبارتی خیلی از سازمان‌ها و شرکت‌ها دستورالعمل‌ها و قواعدی برای دورکاری کارکنانشان ارائه داده اند و این مسئله به یک جریان تبدیل شده است.
این دانشجوی دکتری علوم ارتباطات در بیان مهمترین چالش ارتباطی فضای مجازی برای توسعه می‌گوید: مهمترین چالش ارتباطی برای توسعه فضای مجازی که در سازمان ملل هم مطرح شد، بحث حکمرانی این فضا بود. در بحث پهنای باند و اتفاق‌هایی که رخ داد متوجه شدیم، حکومت‌ها قدرت کمتری نسبت به سازمان‌های چندملیتی دارند و تصمیم گیری این سازمان‌ها قدرتمندتر از تصمیم یک دولت است. تقابل حکومت‌ها با این سازمان‌ها بزرگترین چالش ارتباطی برای توسعه فضای مجازی محسوب می‌شود.
این پژوهشگر فضای مجازی چالش بعدی را بحث شکاف اطلاعات می‌داند و می‌گوید: سرعت رشد تکنولوژی در چند سال اخیر بالا رفته، این درحالی است که برخی از کشور‌ها زیرساخت‌های لازم را نداشتند. وقتی کرونا آمد، اهمیت این مسئله دو چندان شد و بحث شکاف اطلاعاتی و تکنولوژیکی مطرح شد. اگرچه در کشور می‌توانیم با استفاده از تکنولوژی به دانشگاه‌های معتبر متصل شویم با این حال زیرساخت‌های ناموزون در این مدت خیلی خودش را نشان داد. به عبارتی در این ایام، شکاف در بحث شبکه آزاد اطلاعات، سرعت اینترنت، کیفیت اینترنت، توسعه زیرساختی، توسعه سخت افزاری و… پررنگتر شد. این مسئله شکاف در ایران هم دیده می‌شود. به عنوان نمونه در سال اول آموزش مجازی، سه میلیون دانش آموز ترک تحصیل کردند.
ادهم می‌گوید: این فضا منبعی برای درآمد، سرگرمی، ارتباط با خانواده و دوستان بود که این مسئله در دوران کرونا پررنگتر شد. تجمیع این‌ها سبب شد تا تعاریفی مثل اعتیاد به رسانه، وابستگی به رسانه و… بازتعریف شوند. علاوه بر آن رشد فضای مجازی و به روز شدن امکانات اپلیکیشن‌های ارتباطی سبب شد تا به رقیب بزرگی برای رسانه‌های رسمی تبدیل شوند. این چالشی برای رسانه‌های رسمی محسوب می‌شد و اگر دست به کار نشوند و به سمت به روزشدن نروند، این فضا آن‌ها را در خودش حل می‌کند.
این پژوهشگر فضای مجازی با تاکید بر اینکه تعریف درستی از فضای مجازی نداریم، می‌گوید: نگاهمان به این فضا شبکه‌ای نیست و ارتباط را افقی نمی‌بینیم بلکه می‌خواهیم نگاه عمودی، نظارتی و قیم مآبانه خود را به این فضا منتقل کنیم. درحالی که ذات اینترنت چنین رویکردی را قبول نمی‌کند.
او انتقاد می‌کند: با دقت در صحبت‌های سیاستمداران درباره فضای مجازی متوجه می‌شوید که هیچ درکی از جامعه شبکه‌ای و این فضا ندارند. فکر می‌کنند با یک دکمه می‌توانند اینستاگرام را خاموش کنند و از مردم بخواهند به اپلیکیشن مورد تایید آن‌ها بروند. درحالی که اگر نگاهشان به ارتباطات حالت جامعه شبکه‌ای بود، می‌فهمیدند هرکدام حلقه‌های مخصوص خود را دارند که به صورت افقی و به تدریج شکل گرفته اند و به چشم یک دکمه به آن نگاه نمی‌کردند.
ادهم می‌گوید: سیاستگذاران ما نگاهشان نسبت به این فضا تهدیدگونه است و در بررسی آن از عناوینی، چون آسیب‌های فضای مجازی، نفوذ فضای مجازی، کنترل فضای مجازی و… استفاده می‌کنند. به عبارتی بار لغات منفی است و گویی در قبول این فضا اجبار وجود دارد البته به نظر می‌رسد که ایدئولوژی کشور ما نسبت به هر فناوری، نگاه کنترلی دارد. در حالی تعریف کنترل در این فضا با فضای فیزیکی فرق دارد. من طرفدار آنارشی نیستم، ولی باید قبول کنیم که نمی‌توان همان نگاه کنترلی به مدرسه، اداره، پادگان و… را در ساختار فضای مجازی اعمال کرد.
این پژوهشگر فضای مجازی تاکید می‌کند: در این فضا باید ضمن دارا بودن رفتار ایجابی، تولید کننده هم باشیم. به عبارتی آنقدر حضور داشته باشیم که نتوانند ما را نادیده بگیرند. نه اینکه به قصد ایجاد محیط امن، آنقدر دور خود دیوار بکشیم که دیده نشویم. ذات اینترنت دیوار بردار نیست. از راه‌های بمباران اطلاعات و حضور زیاد می‌توان خود را نشان داد و جلوی اخبار جعلی و آسیب‌ها را گرفت، ولی با محدود کردن نمی‌توان. من معتقدم به دلیل وجود همین نگاه تهدید گونه است که میلی به توسعه این فضا وجود ندارد.
ادهم با بیان اینکه نگاه سلبی به این فضا سبب شده تا مردم نسبت به بخش‌هایی از حاکمیت بی اعتماد شوند، می‌گوید: هرچقدر حجم این بی اعتمادی بیشتر می‌شود، حضورشان در این فضا پررنگتر می‌شود. در مطالعاتی که درباره اینستاگرام وجود دارد، به این نتیجه رسیده اند که هیچ کشور مثل ایران از اینستاگرام استفاده نمی‌کند. به عبارتی کارکرد خبری، یوتیوب، عکس و…. را برای کاربران دارد و بار شدیدی بر روی این شبکه وارد شده و کارکرد‌های آن به آش شعله قلم کار شبیه شده است.
با این اوصاف مهمترین راهکار برای رفع چالش‌های ارتباطی فضای مجازی با رویکرد توسعه در ایران چیست؟ این پژوهشگر فضای مجازی تاکید می‌کند: باید تنوع دیدگاه‌ها در قضیه توسعه فضای مجازی دیده شود. یعنی وقتی قرار است قضیه در سطح کلان سیاستگذاری شود باید صدای افراد متخصص با دیدگاه‌های متفاوت شنیده شود. نه اینکه براساس ایدئولوژی و دیدگاه مشترک، آن‌ها را گلچین کنند. این فضا باید به روز و پویا باشد. وقتی تصمیم به حذف اصل مسئله می‌گیریم، طبیعتاً مشکلات ریز آن هم مورد غفلت واقع می‌شوند؛ بنابراین در وهله اول باید با نگاهی ایجابی و پویا به این فضا پرداخت و از حالت سلبی خارج شود. قوانین و سیاستگذاری در فضای مجازی ما هم تحت تاثیر نگاه کلان کشور است. باید خارج از ایدئولوژی به این فضا نگاه کنیم و بگذاریم تنوع صدا‌ها و دیدگاه‌های متخصصان شنیده شود.
ادهم با اشاره به اهمیت تکنولوژی و نحوه استفاده از آن در میان حکومت‌های جهان به شفقنا رسانه می‌گوید: در حال حاضر بحث تکنولوژی و میزان استفاده از آن خیلی به کرونا گره خورده است. نوع آموزش، دورکاری، دسترسی به منابع و… در حال تغییر و تبدیل شدن به یک رویه و سبک ثابت هستند. در چنین شرایطی نیازمند تکنولوژی پیشرفته تری هستیم، این درحالی است که به عنوان یک مسئله موقت به کرونا و ضرورت پیشرفت تکنولوژی نگاه می‌شد. البته با ادامه این روند و بازخورد مثبت از تکنولوژی در این ایام، این ضرورت بیشتر حس می‌شود.
او ادامه می‌دهد: به عبارتی خیلی از سازمان‌ها و شرکت‌ها دستورالعمل‌ها و قواعدی برای دورکاری کارکنانشان ارائه داده اند و این مسئله به یک جریان تبدیل شده است.
این دانشجوی دکتری علوم ارتباطات در بیان مهمترین چالش ارتباطی فضای مجازی برای توسعه می‌گوید: مهمترین چالش ارتباطی برای توسعه فضای مجازی که در سازمان ملل هم مطرح شد، بحث حکمرانی این فضا بود. در بحث پهنای باند و اتفاق‌هایی که رخ داد متوجه شدیم، حکومت‌ها قدرت کمتری نسبت به سازمان‌های چندملیتی دارند و تصمیم گیری این سازمان‌ها قدرتمندتر از تصمیم یک دولت است. تقابل حکومت‌ها با این سازمان‌ها بزرگترین چالش ارتباطی برای توسعه فضای مجازی محسوب می‌شود.
این پژوهشگر فضای مجازی چالش بعدی را بحث شکاف اطلاعات می‌داند و می‌گوید: سرعت رشد تکنولوژی در چند سال اخیر بالا رفته، این درحالی است که برخی از کشور‌ها زیرساخت‌های لازم را نداشتند. وقتی کرونا آمد، اهمیت این مسئله دو چندان شد و بحث شکاف اطلاعاتی و تکنولوژیکی مطرح شد. اگرچه در کشور می‌توانیم با استفاده از تکنولوژی به دانشگاه‌های معتبر متصل شویم با این حال زیرساخت‌های ناموزون در این مدت خیلی خودش را نشان داد. به عبارتی در این ایام، شکاف در بحث شبکه آزاد اطلاعات، سرعت اینترنت، کیفیت اینترنت، توسعه زیرساختی، توسعه سخت افزاری و… پررنگتر شد. این مسئله شکاف در ایران هم دیده می‌شود. به عنوان نمونه در سال اول آموزش مجازی، سه میلیون دانش آموز ترک تحصیل کردند.
ادهم می‌گوید: این فضا منبعی برای درآمد، سرگرمی، ارتباط با خانواده و دوستان بود که این مسئله در دوران کرونا پررنگتر شد. تجمیع این‌ها سبب شد تا تعاریفی مثل اعتیاد به رسانه، وابستگی به رسانه و… بازتعریف شوند. علاوه بر آن رشد فضای مجازی و به روز شدن امکانات اپلیکیشن‌های ارتباطی سبب شد تا به رقیب بزرگی برای رسانه‌های رسمی تبدیل شوند. این چالشی برای رسانه‌های رسمی محسوب می‌شد و اگر دست به کار نشوند و به سمت به روزشدن نروند، این فضا آن‌ها را در خودش حل می‌کند.
این پژوهشگر فضای مجازی با تاکید بر اینکه تعریف درستی از فضای مجازی نداریم، می‌گوید: نگاهمان به این فضا شبکه‌ای نیست و ارتباط را افقی نمی‌بینیم بلکه می‌خواهیم نگاه عمودی، نظارتی و قیم مآبانه خود را به این فضا منتقل کنیم. درحالی که ذات اینترنت چنین رویکردی را قبول نمی‌کند.
او انتقاد می‌کند: با دقت در صحبت‌های سیاستمداران درباره فضای مجازی متوجه می‌شوید که هیچ درکی از جامعه شبکه‌ای و این فضا ندارند. فکر می‌کنند با یک دکمه می‌توانند اینستاگرام را خاموش کنند و از مردم بخواهند به اپلیکیشن مورد تایید آن‌ها بروند. درحالی که اگر نگاهشان به ارتباطات حالت جامعه شبکه‌ای بود، می‌فهمیدند هرکدام حلقه‌های مخصوص خود را دارند که به صورت افقی و به تدریج شکل گرفته اند و به چشم یک دکمه به آن نگاه نمی‌کردند.
ادهم می‌گوید: سیاستگذاران ما نگاهشان نسبت به این فضا تهدیدگونه است و در بررسی آن از عناوینی، چون آسیب‌های فضای مجازی، نفوذ فضای مجازی، کنترل فضای مجازی و… استفاده می‌کنند. به عبارتی بار لغات منفی است و گویی در قبول این فضا اجبار وجود دارد البته به نظر می‌رسد که ایدئولوژی کشور ما نسبت به هر فناوری، نگاه کنترلی دارد. در حالی تعریف کنترل در این فضا با فضای فیزیکی فرق دارد. من طرفدار آنارشی نیستم، ولی باید قبول کنیم که نمی‌توان همان نگاه کنترلی به مدرسه، اداره، پادگان و… را در ساختار فضای مجازی اعمال کرد.
این پژوهشگر فضای مجازی تاکید می‌کند: در این فضا باید ضمن دارا بودن رفتار ایجابی، تولید کننده هم باشیم. به عبارتی آنقدر حضور داشته باشیم که نتوانند ما را نادیده بگیرند. نه اینکه به قصد ایجاد محیط امن، آنقدر دور خود دیوار بکشیم که دیده نشویم. ذات اینترنت دیوار بردار نیست. از راه‌های بمباران اطلاعات و حضور زیاد می‌توان خود را نشان داد و جلوی اخبار جعلی و آسیب‌ها را گرفت، ولی با محدود کردن نمی‌توان. من معتقدم به دلیل وجود همین نگاه تهدید گونه است که میلی به توسعه این فضا وجود ندارد.
ادهم با بیان اینکه نگاه سلبی به این فضا سبب شده تا مردم نسبت به بخش‌هایی از حاکمیت بی اعتماد شوند، می‌گوید: هرچقدر حجم این بی اعتمادی بیشتر می‌شود، حضورشان در این فضا پررنگتر می‌شود. در مطالعاتی که درباره اینستاگرام وجود دارد، به این نتیجه رسیده اند که هیچ کشور مثل ایران از اینستاگرام استفاده نمی‌کند. به عبارتی کارکرد خبری، یوتیوب، عکس و…. را برای کاربران دارد و بار شدیدی بر روی این شبکه وارد شده و کارکرد‌های آن به آش شعله قلم کار شبیه شده است.
با این اوصاف مهمترین راهکار برای رفع چالش‌های ارتباطی فضای مجازی با رویکرد توسعه در ایران چیست؟ این پژوهشگر فضای مجازی تاکید می‌کند: باید تنوع دیدگاه‌ها در قضیه توسعه فضای مجازی دیده شود. یعنی وقتی قرار است قضیه در سطح کلان سیاستگذاری شود باید صدای افراد متخصص با دیدگاه‌های متفاوت شنیده شود. نه اینکه براساس ایدئولوژی و دیدگاه مشترک، آن‌ها را گلچین کنند. این فضا باید به روز و پویا باشد. وقتی تصمیم به حذف اصل مسئله می‌گیریم، طبیعتاً مشکلات ریز آن هم مورد غفلت واقع می‌شوند؛ بنابراین در وهله اول باید با نگاهی ایجابی و پویا به این فضا پرداخت و از حالت سلبی خارج شود. قوانین و سیاستگذاری در فضای مجازی ما هم تحت تاثیر نگاه کلان کشور است. باید خارج از ایدئولوژی به این فضا نگاه کنیم و بگذاریم تنوع صدا‌ها و دیدگاه‌های متخصصان شنیده شود.
مرضیه ادهم
دانشجوی دکتری علوم ارتباطات
منبع: شفقنا
