در گذشته در بیشتر شهرستانها، مناطق، محلات و روستاهای استان یزد، مراسم خاصی به اسم شَدَّهبرداری و جوش دور شَدَّه، در عزاداری امام حسین (ع) در حسینیهها اجرا میشد که در برخی از مناطق با وجود اینکه شَدَّه درست میشود، اما اجرای مراسم شَدَّهبرداری و جوش دور شَدَّه کمتر دیده میشود.
به رغم اینکه این مراسم آیینی کمکم به دست فراموشی سپرده میشود، هنوز در برخی از روستاهای شهرستان تفت و مناطق پشتکوه این شهرستان مانند فخرآباد، رحیم آباد، رشکوییه و... هر سال با شروع ماه محرم، این مراسم اجرا میشود.
معمولا دستاندرکاران و مسئولان هیئتهای عزاداری محلات و روستاها، روز قبل از شروع ماه محرم، اقدام به بریدن پارچههای رنگارنگ اهدایی مردم و چینش آن بر چوبهای مخصوصی که با شکل خاص طراحی شده، میکنند و پس از آماده شدن، قبل از غروب آفتاب آخرین روز ذیالحجه با جمع شدن اهالی محل و اعضای هیئت، در منزل فردی که بانی این کار بوده، با چاووشی خوانی، آن را به حسینیه محل یا روستا برده و در گوشهای از حسینیه برافراشته و پایه آن را در چالهای گذاشته و دور آن را با سنگهای کوچکی محکم میکنند و از عصر روز اول محرم تا روز عاشوار، اهالی زیر این بیرق و شَدَّه جمع شده و به شَدَّهبرداری یا جوش دور شَدَّه میپردازند.
شکوه شَدَّهبرداری در روز عاشورای حسینی
این مراسم در روز عاشورا نیز با شکوه خاصی برگزار میشود به نحوی که شَدَّه، بر بالای نخل چوبی که توسط عزاداران حسینی بر دوش گذاشته و به حرکت در میآید، برافراشته میشود و به همراه نخل به حرکت در میآید.
در مراسم شَدَّهبرداری معمولا افرادی که زیر شَدَّه جمع شده و به صورت حلقههایی دور آن دایره میزنند، به دو گروه تقسیم شده و گروه اول با خواندن بیتهایی از یک نوحه به سینه زنی پرداخته و سپس گروه دوم نیز با همان شکل با سینهزنی، جواب بیتهای گروه اول را میدهند و این همخوانیهای دو گروه در جواب هم ادامه دارد.
در این هنگام یک نفر از افرادی که توانایی بلند کردن این شَدَّه را به تنهایی دارد، پایه آن را به دست گرفته و از زمین بلند کرده و تا آنجا که توانایی دارد بالا برده و به صورت یک دست یا دو دست آن را مستقیم نگه داشته و آن را کنترل میکند، سپس به آرامی شَدَّه را زمین گذاشته و فرد توانمند دیگری این کار را تکرار میکند و معمولا این برنامه تا قبل از غروب آفتاب ادامه مییابد.
دو بیتیهایی که معمولا در مراسم شَدَّهّبرداری توسط دو گروه خوانده میشود اینگونه است:
این علم کیست که بی صاحب است، این علم ماه بنی هاشم است
حسن یا حسینم، حسن یا حسینم، شهید یا حسینم، شهید یا حسینم.
شَدَّهای شَدَّه ی اولاد علی برسرپا، ........
که این شعرخوانیها تا زمان حرکت شَدَّه بین دو گروه ادامه مییابد و هر مصراع از یک بیت توسط یک گروه خوانده میشود.
اشعار حماسی جوش دوره شَدَّه یادآور پیکار دلیرانه یاران حسین (ع)
در مراسم جوش دوره شَدَّه نیز شَدَّه را در همان چالهای که در زمین حسینیه قرار داده و محکم میکنند و یک نوحهخوان با تجربه و قدیمی پایه شَدَّه را در بغل گرفته و اشعار حماسی و دو بیتیهای قدیمی نوحهها را میخواند.
چند نفر نیز دور او گرد آمده و در حالی که دست چپ را به شانه نفر سمت چپ خود گرفتهاند با دست راست به سینه خود زده و پای راست خود را کمی به سمت راست کشیده و سپس پای چپ را به پای راست نزدیک میکنند و دور نوحهخوان و شَدَّه به حرکت در میآیند و در گام بعدی که پای راست خود را کمی به جلو و سمت راست میبرند دست راست خود را نیز همزمان با سبک و فرم سینهزنی به ران پای راست میزنند و با نوحه خوان همراهی کرده و در زمان پاسخ دادن به نوحهخوان نیز همان پای راست را که به جلو برمیدارند، محکم به زمین میزنند و جواب نوحهخوان را میدهند.
در این مراسم وقتی حلقه اول که پنج نفر هستند تکمیل شد، حلقههای بعدی پشت سر این افراد با نفرات بیشتر تشکیل و تکمیل میشود و با اشعار حماسی نوحهخوان و پاسخهای حماسی هیئت این جوش تا غروب آفتاب ادامه مییابد.
اجرای مراسم منحصر به فرد جوش دوره در حسینیه «سفید»
جوش دوره به سبک دیگری نیز در یزد اجرا میشود که شاید منحصر به فردترین آنها در حسینیه سفید اجرا میشود.
بر اساس این رسم دیرین، عزاداران حسینی در روز عاشورا و صبحگاه روز دهم در حسینیه سفید جمع میشوند و هنگامی که خورشید عاشورا در آستانه طلوع است، نوحهخوان این مراسم از بلندگو با نوحه خاصی مردم را به شرکت در این مراسم فرا میخواند و سالها پیش از این، زمانی که بلندگو نبود، چند نفر از ذاکرین امام حسین (ع) به پشت بام تکیه حسینیه میرفتند و با همخوانیهایی به مردم ندا میدادند که به آن «صلاه کشیدن» میگفتند.
صلاه، صلاه، صلاه
الصلاه علی الحسین الشهید بکربلا
قربان شوم به وقت دعا کردنت حسین (ع)
با شمر رو سیاه به سر بریدنت حسین (ع)
از قطره قطره ی خون تو میآید این ندا
ای مرحبا به وعده وفا کردنت حسین (ع)
بعد از این اعلام که در سالهای اخیر نواختن طبل هم به آن اضافه شده است، نوحه خوانان بالای یکی از غرفههای حسینیه و مردم پایین و در مقابل آنها میایستند.
ابتدا مرثیه و نوحهای که غم انگیزی این روز را حکایت میکند را میخوانند سپس دست در دست یکدیگر داده و دور کلک و نخل و خیمهها که در حسینیه سر پا شده است، حلقهای تشکیل میدهند و در حالی که این حلقه ماتم در چرخش است، این نوحه با لحن و شیوه خاصی که بسیار غمانگیز است، خوانده میشود.
بگریید ای مسلمانان، بگریید ای مسلمانان به قتل آل پیغمبر (ص)
حسین بیکس مادر، حسین بیکس مادر، قتیل خنجر کافر
بگریید ای مسلمانان، بگریید ای مسلمانان به قتل آل پیغمبر (ص)
چه سان بینم تو را بیسر، چه سان بینم تو را بیسر، میان خون، من مضطر
بگریید ای مسلمانان، بگریید ای مسلمانان به قتل آل پیغمبر (ص)
به صد نازت بپروردم، به صد نازت بپروردم، غریب و بیکس مادر
بگریید ای مسلمانان، بگریید ای مسلمانان به قتل آل پیغمبر (ص)
بسی زحمت کشیدم من، بسی زحمت کشیدم من که تا پروردمت مادر
بگریید ای مسلمانان، بگریید ای مسلمانان به قتل آل پیغمبر (ص(
چه شد قاسم؟ چه شد اکبر؟ چه شد قاسم؟ چه شد اکبر؟ چه شد عباس نامآور؟
بگریید ای مسلمانان، بگریید ای مسلمانان به قتل آل پیغمبر (ص)
خزان شد گلشن طاها، خزان شد گلشن طاها، گل و گلزار پیغمبر (ص)
بگریید ای مسلمانان، بگریید ای مسلمانان به قتل آل پیغمبر (ص)
بعد از اینکه این نوحه چند مرتبه تکرار شد، دستهای یکدیگر را رها کرده با فریاد یا حسین و به حالت هجومی به طرف نوحهخوان می دوند، نوهخوان نوحه خاصی دارد که برای این جاست و این نوحه در سال فقط یک بار در همین جا خوانده میشود.
شور است و شین است و واویلا قتل حسین است و واویلا
شورش ناس است و واویلا قتل عباس است و واویلا
دیدار با خانوادههای درگذشتگان عاشورای پارسال تا امسال
مراسم حسینیه در اینجا به پایان میرسد و مردم با شیر گرم و کیک نذری پذیرایی میشوند سپس نوحهخوانان بعد از اینکه از کسانی که در سال گذشته در مراسم حضور داشته و طی عاشورای سال قبل تاکنون به رحمت حق پیوستهاند، یاد میکنند و با مردم به راه میافتند و در کوچه و محل با حالت نوحهخوانی به صورت دوره حرکت میکنند و به ترتیب به خانههایی که طی یک سال گذشته، از عاشورای سال قبل تاکنون، کسی از آن خانه فوت کرده است وارد میشوند، نوحه و مرثیهای میخوانند و از خانه بیرون میآیند.
در هنگام خروج، صاحبخانه و بازماندگان آن مرحوم یا مرحومه از هیئت پذیرایی میکنند.
نامگذاری این مراسم که آن را « جوش دوره » میخوانند از این جهت است که «جوش» به معنی هیجان و التهاب است چرا که در این روز مردم در وضعیت عادی و آرام خود نیستند و «دوره» بودن آن هم به خاطر دوره افتادن در کوچهها برای دیدار با خانوادههای درگذشتگان است.
مردم برخی مناطق یزد به اندازهای شرکت در مراسم جوش دوره برایشان از اهمیت برخوردار است که از ترس اینکه صبح عاشورا گرفتار خواب نشوند و از این مراسم جا بمانند، شب عاشورا را احیا میگیرند و در حسینیه میمانند.