شهر اردبیل از دیرباز مهد مطالعه و فرهنگ بوده است. در اغلب خانه‌های قدیمی این شهر می‌توان بخشی تحت عنوان کتابخانه را مشاهده کرد که صاحبش با وسواس و دقت مجموعه کم‌نظیر و نفیسی را در آن جمع‌آوری کرده است.
کتاب‌خوانی نه تنها در بین قشر مرفه و خانواده‌های نامدار اردبیل بلکه در بین طبقه متوسط نیز به فراخور وسع و توان در تأمین کتاب رایج بوده است. بطوریکه کتب تاریخی و خطی و کمیاب بخشی از فرهنگ یک قرن اخیر این منطقه را تشکیل می‌دهد و نمونه‌هایی از کتب تاریخی و کمیاب در موزه‌های استان جا خوش کرده و پشت ویترین شیشه‌ای گذشته درخشان فرهنگی این شهر را به رخ می‌کشد.
تنها در بیان بخشی از مواریث فرهنگی مکتوب این دیار باید گفت که دایرة‌المعارف بریتانیکا از مجموعه عظیم کتب خطی در آرامگاه جد سلاطین صفوی یاد می‌کند و می‌نویسد: بقعه شیخ صفی‌الدین مساجد و مدارس بسیار عالی دارد و کتابخانه بسیار مهم‌تری نیز توسط شاه عباس اول در آن ایجاد شده که دارای کمیاب‌ترین کتاب‌های خطی است.
اما امروز سرنوشت این کتابخانه‌ها چه شده است؟ بررسی وضعیت برخی مجموعه‌های سرشناس در اردبیل نشان می‌دهد نه تنها روزهای خوشایندی برای این مجموعه‌ها سپری نشده بلکه اغلب یا به قیمت‌های نازل به دست خریداران کتاب نشناس افتاده است و یا اگر نگاه تیزبینی اهمیت کتاب را درک کرده با دلالی و واسطه‌گری از شهرهای دیگر و از جاهایی که به آن متعلق نیست سر درآورده است.
امروز پژوهشگران دلسوز می‌گویند هر یک از این کتب بخشی از پازل‌های فرهنگ و سبقه تاریخی این استان را تشکیل می‌دهد و اگر مسئولان از غفلت خود دست نکشند روزی را شاهد خواهیم بود که کتب اردبیل در استان‌های دیگر به موزه‌ها، گنجینه‌ها و کتابخانه‌های فاخر تبدیل خواهد شد.
نبود مرجع ساماندهی کتب خطی و مجموعه‌های شخصی
در وهله اول باید پرسید چه کسی متولی ساماندهی کتب خطی است؟ به نظر می‌رسد هیچ نهاد اجرایی مسئولیت این مهم را بر عهده ندارد. نهادهای فرهنگی تنها مسئولیتی که برای خود قائل هستند را در نگه‌داری آنچه به دستشان رسیده است، محدود کرده‌اند.
با وجود اینکه به موضوع کتاب و کتاب‌خوانی تأکید می‌شود اما در عمل کتب خطی هیچ بانی خیری برای جمع‌آوری و ساماندهی ندارد.
در عین حال نباید از اقدامات امور کتابخانه‌های عمومی استان در ساماندهی برخی از مجموعه‌های شخصی چشم پوشید.
در سال‌های اخیر امور کتابخانه‌های عمومی استان بارها از مجموعه‌داران و دارندگان کتب خطی درخواست داشته که مجموعه‌های خود را جهت نشر دانش و آگاهی به کتابخانه‌های عمومی بسپارند.
حتی به منظور تشویق تمهیداتی داشته است و در حال حاضر نیز مجموعه‌های متعددی را جمع‌آوری کرده است.
اما همه می‌دانند یک دست صدا ندارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در شهر اردبیل مجموعه‌های کم‌نظیر و کتابخانه‌های غنی در منازل شهروندان وجود دارد که به دلیل غفلت‌ها کتب کمیاب می‌پوسد و از بین می‌رود.
برخی از مجموعه‌داران به دلیل کهولت سن از بین ما رفته‌اند و کتب آن ها به خانواده‌شان سپرده شده است. در ادامه نقص فرایند جمع‌آوری کتب خطی و نفیس موجب شده است، افراد خانواده دانسته و یا نادانسته کتب را به قیمت نازل به خریداران بسپارند.
دل‌نگرانی پژوهشگران از دست‌درازی دلالان
کتابی که متولی و نگه دار نداشته باشد دور از ذهن نیست که در مدت کوتاهی از دست برود.
یکی از پژوهشگران تاریخ اردبیل معتقد است اردبیل شهری است مملو از کتابخانه‌های غنی شخصی که در منازل افراد وجود دارند و برخی به واقع کلکسیون کم‌نظیری حتی در کشور محسوب می‌شوند.
محمود محمد هدایتی تصریح کرد: برخی از این مجموعه‌ها به واقع ذخایر غنی فرهنگی اردبیل محسوب می‌شوند و متأسفانه لازم است با تأمین مالی خریداری شده و در محل معتبری نگه‌داری شوند.
دل‌نگرانی این محقق از آنجا است که کتب خطی و کمیاب و کتب قدیمی با قیمت‌های نازل خریداری می‌شود و هم از شکل مجموعه خارج شده و هم ممکن است حتی از استان خارج شود.
وی با بیان اینکه سرنوشت قطعی برخی مجموعه‌های نفیس کتاب در اردبیل به واقع مشخص نیست، از مسئولان استان خواست نسبت به جلوگیری از حراج و خروج کتب نفیس استان اقدامی عاجل داشته باشند و حداقل برخی مجموعه‌های شناخته شده را در مکان مناسب نگه‌داری کنند.
این تأکیدات در وضعیتی است که شنیده می‌شود برخی دلالان کتاب با مطالعه سبقه فرهنگی اردبیل به این شهر مراجعه کرده و مجموعه‌های نفیس کتب را با قیمت نازل خریداری و از استان خارج می کنند.
بطوریکه تعدادی از مجموعه‌داران که نخواستند نامشان فاش شود، اظهار کرده‌اند که دلالان کتاب از شهر تبریز کتب آن ها را درخواست کرده‌اند.
زخم فرهنگ در کوچه پشت مسجد گازران
آه کتاب‌های فاخر که بی نام و نشان مانده و متولی ندارند تا از آن ها حفاظت کند، در کوچه کتاب دست‌دوم‌فروشی اردبیل بالا گرفته است.
در طول چند سال گذشته به حدی فعالیت این کتاب‌فروشی‌ها افزایش داشته که خود به بازارچه دائمی خریدوفروش کتاب تبدیل شده است.
صحبتخبرنگار مهربا چند تن از فروشندگان نشان داد نه تنها فروشندگان برای خرید مجموعه‌های شخصی پیشقدم هستند بلکه با یکدیگر رقابت منفی نیز دارند.
تا جایی که با پیشنهاد فروش یک مجموعه شخصی نفیس به یکی از فروشنده‌ها چند تن دیگر اعلام آمادگی کردند که بالاترین قیمت را پیشنهاد بدهند.
یکی از فروشندگان گفت: به بقیه اعتماد نکنید خود بنده چند تا مجموعه را به قیمت مناسب خریده‌ام.
بازار کتب دست دوم که به ظاهر با کتب کنکوری سود می‌کند، سود اصلی خود را از خریدوفروش کتب نفیس می‌برد. در این میان نهادهای فرهنگی نه به ساماندهی کتب نفیس و نه بازارچه اقدام کرده‌اند و به واقع مشخص نیست کتبی که بخشی از فرهنگ، مدنیت و تاریخ این شهر را نشان می‌دهد امروز در کدام کتابخانه یا قفسه شخصی محل خودنمایی صاحب جدید خود شده است.
کتابخانه عمومی آماده ساماندهی مجموعه‌های شخصی است
کتاب‌های بی‌زبان فرهنگیان و بازاریان کارکشته دیروز امروز در دست دلالان نااهل می‌گردد.
مدیرکل امور کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل گفت: این مجموعه با فراخ‌بال آماده نگه‌داری از کتب خطی و مجموعه‌های شخصی است.
رباب عزیزخانی با بیان اینکه تاکنون مجموعه‌های شخصی متعددی به امانت گرفته شده و به یاد و نام مجموعه‌دار قفسه‌هایی تدارک دیده شده است، تصریح کرد: از جمله کتابخانه شخصی باباصفری در حدود هشت هزار جلد اهدائی به کتابخانه عمومی شهید مطهری اردبیل و کتابخانه شخصی دکتر یحیی آهنگر داودی با ۸۰۰ جلد کتاب که برخی انگلیسی است به کتابخانه مرکزی اردبیل اهدا شده است.
وی به اهدای کتابخانه شخصی مرحوم دکتر عبدالله توکل با دو هزار جلد و کتابخانه شخصی مرحوم دکتر احمد نایبی با ۶۰۰ جلد به کتابخانه مرکزی اردبیل اشاره کرد و افزود: کتابخانه شخصی جابر دانشگر با ۵۰۰ جلد کتاب و کتابخانه شخصی مرحوم سلیمانیان نیز با ۵۰۰ جلد کتاب به کتابخانه مرکزی اردبیل اهدا شده است.
مدیرکل امور کتابخانه‌های عمومی استان به اهدای ۶۰۰ جلد کتاب نیز از آستان قدس رضوی به کتابخانه مرکزی اردبیل اشاره کرد.
عزیزخانی افزود: اهدای مجموعه‌های شخصی علاوه بر اینکه موجب می‌شود کتاب در محل مناسبی نگه‌داری شود، موجب نشر دانش نهفته در کتب نیز خواهد شد.
وی افزود: در حال حاضر برای تجهیز بخش کتب خطی کتابخانه مرکزی برنامه‌ریزی‌هایی صورت گرفته است و از سویی هرگونه کتب اهدایی نیز مورد پذیرش و استقبال قرار می‌گیرد.
مدیرکل امور کتابخانه‌های عمومی استان معتقد است با هدف حفاظت و استفاده حداکثری از ذخایر فرهنگی استان بهتر است مجموعه‌های شخصی در مکان معتبر کتابخانه نگه‌داری شود.
جای خالی موزه اسناد در یکی از پرسند ترین استان‌ها
یکی از مجموعه‌داران کتب خطی تأکید دارد که مسئولان استانی باید برنامه‌های منسجمی برای نگه‌داری کتب نفیس اجرا کرده و به وعده‌های خود عمل کنند.
ابراهیم سعادت که در طول بیش از ۲۰ سال کتب خطی از عهد صفوی، زندیه، قاجاریه و دوره‌های بعد را به تعداد تقریبی ۶۵ هزار جلد جمع‌آوری کرده است، به ضرورت ایجاد موزه اسناد در این استان تأکید کرد.
وی که سال‌ها ایجاد موزه را با مسئولان مختلف در میان گذاشته و به آن تأکید داشته امروز معتقد است بسیاری از اسناد تاریخی موجود در شهر به دلیل نبود مکان مناسب نگه‌داری از بین می‌رود.
هر چند در مقطعی ایجاد موزه تعزیه، در زمانی ایجاد موزه اسناد و کتب تاریخی مطرح شده است، اما عملاً هیچ کدام از این طرح‌ها راه به جایی نبرده و برخی اسناد قدیمی به صورت جسته‌وگریخته در موزه‌های استان نگه‌داری می‌شود.
در اظهارات مسئولان، اردبیل شهر مکتوبات فاخر و نفیس است و با این وجود سرنوشت کتب نفیس که گوشه مجموعه‌های شخصی می‌پوسد به درستی مشخص نیست.