استان اردبیل از جمله مناطق کهن تمدن بشری محسوب می‌شود. مطالعه تاریخ این منطقه نشان می‌دهد اقلیم جغرافیایی که امروز در محدوده استان قرار گرفته برای ساکنان اولیه کره زمین جذابیت داشته است.
در این استان یادگار تمدن‌های باستانی یافت شده که قدمت آن تا هزاران سال پیش از میلاد مسیح به عقب بازمی‌گردد. با این وجود تمدن کهن در اردبیل بحران کم‌آبی که امروز پای ۱۰ ها مسئول را به میز پاسخگویی می‌کشاند تجربه نکرده است.
کم‌آبی در اردبیل نه تنها برای گذشتگان امری مضحک تلقی می‌شد بلکه مدیریت بهینه آب موجب شده بود که حتی مازاد آب نیز داشته باشند.
از جمله راهکارهای مدیریتی که امروز یادگارهای آن جسته‌وگریخته در گستره جغرافیایی اردبیل باقی مانده قنات‌ها است که بررسی خبرگزاری مهر نشان می‌دهد نه تنها به درستی مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند بلکه امروز نیز چندان موردتوجه نیستند و خود روستاییان به پاس تجربه سینه‌به‌سینه بیشتر از مدیران و مسئولان به ارزش قنات واقف‌اند.
تأمین آب بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی با حفر قنات
تاریخ شکل‌گیری قنات در اردبیل مشخص نیست. مدیرکل میراث فرهنگی استان اردبیل در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: تاکنون مطالعات جامعی از سابقه تاریخی قنات نداریم.
کریم حاجی‌زاده تصریح کرد: اردبیل هر چند از مناطق پرباران محسوب می‌شده اما در گذشته حفظ عناصر طبیعی بسیار بیش از امروز ارزش داشت و ساکنان این منطقه از قنات با هدف استفاده بهینه از آب بهره می‌گرفتند.
وی متذکر شد: قنات به دلیل اینکه منبع آب پایدار است، با نور خورشید تخریب نمی‌شود و آب آن آلوده نمی‌شود موردتوجه گذشتگان بوده و در گستره جغرافیایی اردبیل نیز نمونه‌های حفر قنات به کررات مشاهده می‌شود.
وی با بیان اینکه تأسیسات آبی امروزی بسیار گران‌بهاتر و آسیب‌پذیرتر هستند، اضافه کرد: در مقابل قنات با صرف هزینه به مراتب کمتر می‌توانست هم آب مورد نیاز را تأمین کند و هم آسیب‌پذیری کمتری داشته باشد.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان مطالعات اجمالی نشان می‌دهد قنات اهلیمان که در محل شهرک کارشناسان فاز سه فعلی است قدیمی‌ترین قنات اردبیل محسوب می‌شود.
حاجی‌زاده در خصوص این قنات گفت: در واقع این قنات در دوره صفویه احداث شده و با لوله‌های سفالی آب به بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی انتقال می‌داد و آب لوله‌ها از حوض وسط بقعه بیرون می‌زد.
وی به ضرورت مطالعه جامع قنات‌های اردبیل تأکید کرد و افزود: ما اعتباری برای این مهم نداریم اما در نظر داریم با همکاری دانشگاه محقق اردبیلی امسال مطالعه قنات‌ها را آغاز کنیم و تا پایان سال به نتیجه مقبولی برسانیم.
بیشترین قنات‌ها در بخش ارشق مشگین شهر
هر چند تعداد و طول قنات‌های اردبیل نیازمند تجمیع و جمع‌بندی است اما فرماندار مشگین شهر در گفتگو با خبرنگار مهر اینطور مدعی شد که ۸۰ درصد از قنات‌های استان در این شهرستان و به ویژه بخش ارشق واقع شده‌اند.
ابراهیم امامی تصریح کرد: ۷۲ قنات در این بخش شناسایی شده که در واقع به عنوان سازه‌های کهن تأمین آب در این منطقه سال‌ها است مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وی با بیان اینکه سال گذشته با همکاری جهاد کشاورزی احیا و تعمیر ۱۰ قنات انجام شد، اضافه کرد: امسال نیز احیای هشت قنات دیگر در دستور کار قرار گرفته است و اولویت احیا نیز به قنات‌های بخش ارشق اختصاص دارد.
در خصوص تعداد قنات‌ها هیچ یک از مسئولان جهاد کشاورزی استان و آب منطقه‌ای استان نیز به رقم مشخصی اشاره نکردند و همین موضوع به نوعی بیانگر غفلت از نقش قنات‌ها در مدیریت بهینه منابع آبی است.
احیای قنات‌ها در دستور کار است
فرماندار مشگین شهر با بیان اینکه هم اینک نیز بسیاری از روستاها آب شرب خود را از قنات تأمین می‌کنند، اضافه کرد: انتظار می‌رود اعتبارات مناسبی برای احیای قنات‌ها پیش‌بینی شود.
در این خصوص معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان اردبیل نظر همسویی با فرماندار مشگین شهر دارد و معتقد است قنات هر چندسازه کهنی است اما در وضعیت فعلی حتی آب شرب برخی روستاها را تأمین می‌کند.
اصغر پرتوی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: قنات در اغلب شهرستان‌های اردبیل از جمله مشگین شهر، نمین، اردبیل، نیر و گرمی برای تأمین آب شرب و کشاورزی استفاده می‌شود.
وی با بیان اینکه سال گذشته اعتباری برای احیا، لایروبی و کبد گذاری تعدادی از قنات‌ها اختصاص یافت، ادامه داد: امسال نیز این طرح دنبال می‌شود.
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی که اعلام تعداد و وضعیت فعلی قنات‌ها را متوجه آب منطقه‌ای دانست افزود: در مدیریت قنات‌ها صرفاً تعمیر و تجهیز با جهاد کشاورزی است و اعتبار آن نیز از محل اعتبارات استانی تأمین می‌شود.
به گفته پرتوی همه ساله کمیته‌های برنامه‌ریزی شهرستان‌ها نیاز خود را به مرکز استان اعلام می‌کنند و بر اساس آن اعتبارات تجهیز مشخص می‌شود؛ رقم اعتبار سال جاری فعلاً قطعی نشده است.
وی با بیان اینکه با محدودیت منابع آبی استفاده از قنات در تأمین آب کشاورزی اردبیل توصیه می‌شود، متذکر شد: به عنوان مثال اخیراً بازدیدی از قنات روستای محمد جان لو در اطراف شهر اردبیل داشتیم که چهار اینچ آبدهی دارد.
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان اضافه کرد: آب قنات در فصل زراعی برای باغات استفاده می‌شود اما در زمستان آب آن استفاده ندارد که توصیه شد استخری برای ذخیره‌سازی آب احداث شود و یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون ریال اعتبار نیز اختصاص دادیم.
پرتوی افزود: برای شروع کار قرار است ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار از محل اعتبارات استانی و ۵۰۰ میلیون ریال دیگر از محل اعتبارات حوادث اختصاص یابد.
حفر چاه تهدید جدی قنات‌ها
قنات به صورت معمول در زمین‌های شیب‌دار حفر می‌شود و به مانند تونل درازی در زیرزمین است که آب‌های زیرزمینی را به سمت سطح زمین هدایت می‌دهد. در طول مسیر قنات چاه‌هایی جهت تهویه و یا لایروبی در صورت نیاز حفر می‌شود.
با این وجود هرگونه حفر چاه در پیرامون قنات بر اساس اصولی است که امروز عدم رعایت آن به تهدید جدی قنات‌های اردبیل تبدیل شده است.
مدیرعامل آب منطقه‌ای استان اردبیل در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: قنات سازه قدیمی تأمین آب است اما حفر چاه‌های غیرمجاز موجب می‌شود سیستم آبدهی آن مختل شود.
داوود نجفیان با بیان اینکه برخی قنات‌ها در استان به دلیل عدم رعایت حریم و حفر چاه دچار مشکل شده‌اند، ادامه داد: آب منطقه‌ای استان از جمله خط قرمزهای حفر چاه را محدوده و حریم قنات‌ها قرار داده است.
وی با تأکید به استفاده قابل‌توجه از قنات برای تأمین آب شرب و کشاورزی اضافه کرد: قنات می‌تواند منابع آب پایدار و دائمی ایجاد کند و لازم است نسبت به احیای قنات‌ها به دلیل محدودیت‌های آبی اقدام شود.
قنات‌های اردبیل در گمنامی آب روستاها را تأمین می‌کنند. در وضعیتی که هزینه‌های میلیاردی برای احداث سازه‌های آبی در خود استان اردبیل صرف می‌شود، مطالعه بهره‌گیری بهینه از یکی از باسابقه ترین سازه‌های آبی مورد غفلت است.
ونوس بهنود